تفاوت آرمان شهر ايراني با يوتوپياي يوناني

محمد مددپور
نكته اساسي آن است كه براي ايرانيان ستيزه گر با بيگانه، فكر آرمانشهري بسيار ويرانگر و نافي وضع موجود اهريمني است. آرمان شهري افقي براي عالم اصلح و اكمل است. البته، اين عالم مي تواند به نحوي ممسوخ موضوعيت پيدا كند، چنان كه يوتوپياي مدرن سياسي صرفاً تمثيلي و تخيلي است.
جمهوري افلاطون و به تعبير صحيح تر ولايت نامه (Politeia) او آغاز اين يوتوپياست. هر چند او اين مفهوم را مانند مثال و ايده از عالم باستاني شرقي اقتباس كرده، اما به صورتي متافيزيكي و عقلاني، نقطه عزيمت همه فلسفه هاي بعدي، كه اين مفهوم را صرفا ذهني نه عيني تلقي مي كنند، قرار مي دهد. چنين است تمثيل غار افلاطوني كه صرفاً خيالي است، خيالي كه در اختيار عقل متافيزيكي افلاطون قرارگرفته است.
وجود نمونه آسماني يعني ايده (Idea) يا مثال اعلي (Paradigm) يا صورت و نمونه اصلي ازلي (Archetype) براي افلاطون احتمالي است، و براي قبول آن در مكالمات ولايت نامه (جمهوري)، از عبارت «شايد نمونه آن در آسمان موجود باشد.»3 بهره مي برد، و وجود خارجي آن نيز احتمالي است. از اينجا يوتوپيا و مدينه فاضله افلاطوني در سپهر آسمان هاي انديشه بشري برافراشته شده است، و هر كس بخواهد مي تواند به تماشاي آن برود، و هر كه آن را تماشا كرد، مي تواند بر خود حكومت كند. براي اين بيننده اهميت ندارد كه چنين شهري بر روي زمين هست يا خواهد بود!! اما براي انسان كهن شرقي و ايراني، آرمان شهر و شهريار عادل واقعيتي در اين جهان است، و اين جهان برزخي است كه مرز ميان عالم غيب و شهادت را درمي نوردد.
بنابراين آرمان شهر و ايران شهر و ايرانويچ صرفا يوتوپيايي ذهني نيست كه به جامعه بي طبقه سوسياليستي يا جامعه اشرافي فاشيستي تبديل شود، مگر آن كه به صورتي بديل در آيد و ديگر زمين از قدسيان و انسان هاي معنوي تهي مي شود، و انسان هاي فرومايه و ميان مايه به نام عالم مثالي آرمان شهري حكومت كنند، چنان كه در گذشته و حال چنين شد هاست.
يوتوپياها از عصر افلاطون تا روزگار ما در نظريه شبه يوتوپيايي پايان تاريخ فوكوياما مبناي تغيير سياسي بوده است و به ايدئولوژي هاي ناسوتي پيوند مي خورد، كه نماد كامل آن يوتوپياي جامعه بي طبقه ماركس است، يا آرمان شهر تامس مور و شهر آفتاب كامپانلا در عصر رنسانس آغاز شده است. همه اين مراتب نمونه هايي براي جامعه بشر مدار و اومانيستي غربي اند. اما آرمان شهر قدسي را در روزگار كهن و عصر طلايي هر تاريخي انساني قدسي پديدآورده، و نمونه اي قدسي براي آينده و حال مي تواند باشد. آرمان شهر با گذشته و مبدأ پيوند دارد و به آينده و پايان تاريخ مي پيوندد.
در حالي كه يوتوپيا و مدينه فاضله به آينده تعلق دارد و نمونه اي صرفا خيالي است و فاقد هرگونه ساحت قدسي و معنوي و ديني اصيل است، از اينجا با عقل و فلسفه ناسوتي ارتباط پيدا مي كند تا دين و وحي لاهوتي. بدين معني «و درجمكرد» شهر مثالي و آسماني جمشيد در اديان و اساطير ايران قوه اثبات و محركه خويش را از دين و اسطوره و مكاشفه هاي قدسي مي گيرند و چونان تجلي بهشت ازلي، اكنون گمشده، ولي يافت شدني مي نمايد. نه طرحي صرفاً عقلاني و بشري است و قدر مسلم بدون استمداد قدسيان تحقق نايافتني؛ در حالي كه توپوپيا با اراده و عقل ناسوتي بشري تحقق مي يابد و ربطي به الهيات لاهوتي ندارد. از اينجا يوتوپياي خيالي بشري به فلسفه عقلاني مي پيوندد و آرمان شهر قدسي به دين وحياني و معرفت الهي.
حضور پيامبران و قدسيان و شهريان را عادل در شهر آسماني امري انتزاعي نيست، به همين دليل، به خلاف نظر افلاطون، دين مبتني بر ظن و گمان و عقيده نيست، بلكه اين فلسفه ظن و پنداري بشري است كه از معرفت يقيني وحياني و شهود و الهام قلبي مي گريزد و به پندارها و مفاهيم انتزاعي عقلاني پناه مي برد.
اين قواعد در هنر نيز مصداق دارد، يعني هنر يوناني نگاه خيالي و حسي زيبايي شناسانه و استيتكي بشري درباره طبيعت مادي و حيواني و سيرت انساني است، در حالي كه هنر در عالم دين و اسطوره از نظم موجود در كيهان و عالم مثال و الگويي مقدس تبعيت مي كند، و از اينجا شعر و موسيقي قدسي ابداع مثال ها و خيال هاي سماوي يا محاكات نغمات كيهاني است. و نيز اشياي صنايع مستظرفه هنري همه تقاليدهايي است از فرشتگان و الهگان هنر و نمونه هاي ازلي و هنر آسماني ابداع آنها، كه هندوان از آن به دوا (deva) و يونانيان كهن به موز (muse) تعبير مي كردند، از اين منظر چه فيلي از گل بخته باشد، چه شيئي رويين، چه جامه اي يا شيئي طلايي يا گردونه اي كه به اسبان مي بندند، همه ابداع و محاكاتي از نمونه اي ازلي (Archetype)اند2. البته، براي افلاطون نيز هنر حقيقي محاكاتي از صور مثالي است. و اگر چنين نباشد، كه هنر رسمي مدينه روزگار افلاطون چنين نيست و بيشتر تصويري كج و معوج از واقعيت و حقيقت و دروغ و كذب است، هنرمند و شاعر گريزان از هر قيد متعارف و رها از اصول و رسوم معقول همگاني بايد از مدينه رانده شود.
برخي نويسندگان مي پندارند آرمان شهر ايراني يعني «كنگ دژ» و «سياوشگرد»، كه دو شهر برساخته سياوش، از شهر ياران معصوم اساطيري ايران است، و نيز «ورجمكرد» كه ساخته جم يا جمشيد2، مبدع جشن هاي نوروز، است، جايي در زمين ندارند؛ در حالي كه كالي پوليس (شهر زيباي) افلاطون اين جهاني است. حقيقت آن است كه آرمان شهرهاي اساطيري ايراني، گرچه جايگاهي در عالم مثال و خيال دارند، چنان كه سهروردي از آن به جغرافياي ناكجا آباد و سرزمين هورقليا تعبير مي كند؛ اما در واقع اين شهرهاي آسماني- زميني مرز ميان غيب و شهادت را در مي نوردند و ضمن داشتن صوتي مينوي و مثالي، با هياتي مادي و اين جهاني در زمين ظهور مي كنند.
تخت جمشيد نماد اين جهاني چنين منظري در ايران باستان است، يعني اين شهر براساس نمونه اي ازلي و اصلي (Archetype)، به يوناني آرخئوس توپوس (Archeostypos) و بنيادي مينوي و مثالي بنا مي شود و تصوير زميني شهر مثالي را دارد. شهرهاي باستاني دريايي و اساطيري اورشليم و شوش و بابل و نينوا، و حتي بناي كعبه نيز، مصداق اين نظرگاه معنوي اند. كعبه در عالم اسلامي، صورت زميني بيت المعمور و بيت العرش است. اين نكته را قاضي سعيدقمي از حكماي معنوي اسلام دريافته و به شرح و تفسير آن پرداخته؛ هانري كربن نيز بدان توجه كرده است.