امام خميني : راه ما از جبهه ملي جداست

مرتضي صفارهرندي
جالب است كه امام در همان ايام (در چهلم شهداي 19 دي قم) تأكيد كرده بودند:
«ما همه بدبختي هايي كه داشتيم و بعد هم داريم، از اين سران كشورهايي است كه اين اعلاميه حقوق بشر را امضا كرده اند.»259
اين سخن امام نشان مي داد كه تفاوت روش ها و اهداف جنبش اسلامي مورد نظر آن بزرگمرد، با جمعيتي كه روش خود را به صراحت «مبتني بر يك رشته فعاليت هاي معتدل و قانوني و در چارچوب قانون اساسي و اعلاميه جهاني حقوق بشر» اعلام كرده بود، از زمين تا آسمان است.
پس از برگزاري مراسم اربعين شهداي يزد، جهرم، اهواز و... در تهران ـ كه براي اولين بار پس از 15 سال يك تظاهرات خياباني وسيع و پربرخورد را به دنبال داشت ـ ساواك ديگر نتوانست كنترل گذشته را بر مساجد و محافل ديني پايتخت اعمال كند و موج گسترده مجالس مذهبي ضدرژيم تهران را نيز فراگرفت. اينكه جمعيت دفاع از حقوق بشر ملي گرايان، به مناسبت سالگرد قيام 15 خرداد اطلاعيه صادر كرد، بازتابي از سيطره اسلام گرايي بر محيط مبارزه بود. با اين حال رهبر نهضت آزادي با تقاضا از مردم براي عدم خروج از منازل در روز 15 خرداد به طور مرموزي سعي كرد نوعي دوگانگي را در واكنش به تصميم امام در بزرگداشت اين روز به عنوان آغاز نهضت اسلامي، ايجاد كند. امام خميني در سخنراني خود به اين مناسبت از روزي سخن گفته بودند كه شاه نباشد و حكومت اسلامي تشكيل شود.
پاسخ مثبت مردم به تقاضاي امام درباره عدم برگزاري جشن نيمه شعبان آن سال، جلوه ديگري از نفوذ كلام يگانه رهبر نهضت اسلامي، درميان عموم ملت بود. چنان كه حتي شيخ محمود «حلبي» مؤسس انجمن حجتيه به رغم اصرار ساواك، از خوف برخورد مردم، با بهانه كردن «احتمال خرابكاري داغ هاي بي حيا»(!) در اين جشن ها از انجام آن طفره رفت.260
واكنش هاي مردمي به خواسته هاي امام و مواجه شدن نيروهاي سياسي با يك نيروي فوق العاده قوي كه يك تنه هدايت عواطف وافكار مردم را در دستان خود داشت، جريان هاي سياسي را دچار حيرت و دل مشغولي غريبي كرده بود. با اين حال آنها در پشت پرده، همچنان برنامه محدود سازي مبارزات مردم به سهيم ساختن احزاب ناراضي در قدرت و متقاعد كردن شاه به پذيرش قانون اساسي مشروطه را ادامه مي دادند.
گروه هاي سازش طلب در ميان نيروهاي مذهبي نيز به كارشكني هاي سيدكاظم شريعتمداري در برنامه هاي مبارزاتي امام اميد داشتند. شريعتمداري بي اعتنا به تأكيد هاي مكرر امام، در ديدار با مأموران رژيم بر حفظ شاه به عنوان «نقطه اتكاي موجوديت ايران» تأكيد مي كرد و سعي داشت مطالبات را در سطح همان خواسته هاي احزاب ملي گرا و نيز موضوعات نازلي مثل جلو كشيدن ساعت، بازگشايي مدرسه فيضيه و بازگشت تاريخ شاهنشاهي به تاريخ هجري محدود سازد.261 اما تلاش هاي ملي گرايان و شريعتمداري و رفت و آمدهاي افرداي مثل اسلامي نيا و بهبهانيان بين قم، دربار و سفارت آمريكا براي تغيير روند روبه رشد همراهي مردم با نهضت اسلامي ياراي مقاومت در برابر شيفتگي مردم به راه و روش و هدف امام را نداشت.
شريعتمداري در خرداد ماه 1357 توانست ديگر مراجع قم را متقاعد كند كه مردم را به توقف مبارزات دعوت كنند.262 اما اين چيزي نبود كه بتواند مردم را از همراهي با خواسته هاي امام باز دارد. اينكه درگذشت مرموز واعظ شهير مرحوم شيخ احمد كافي در يك تصادف رانندگي از سوي مردم به عنوان مستمسك جديد درگيري با رژيم شاه مورد استفاده قرار گرفت و موج تازه اي را پس از 15 شعبان ايجاد كرد ناظر برهمين واقعيت است.
در ماه مبارك رمضان سال 57 تعدد مجالس مذهبي ضد رژيم در تهران و شهرستان ها عملاً كار را از اختيار بازيگران سياسي سازش طلب خارج كرده بود. امام پيوسته و حتي در مخاطب قرار دادن گروه هاي سازشكار، براسلاميت نهضت و يگانه هدف آن، يعني تشكيل حكومت اسلامي تأكيد داشتند. دعوت امام به اتحاد براي برچيدن رژيم پهلوي و ايجاد حكومت اسلامي خطاب به «افراد محترم نهضت آزادي داخل و خارج» 263 پاسخي روشن به تلاش بي ثمري بود كه آنها در آن روزها براي مصادره جنبش اسلامي به نفع حفظ رژيم سلطنت داشتند.
تلاش جبهه ملي در واسطه قرار دادن مرحوم آيت الله پسنديده برادر حضرت امام براي كسب پشتيباني امام از خود هم تنها اين پاسخ امام را به دنبال داشت:
«اينجانب نمي توانم نه از جبهه اي ها و نه از بزرگشان (مصدق) اسمي ببرم و ترويجي بكنم. راه آنها با ما مختلف است.»264
اولين شعاري كه تمامي گزارش هاي مربوط به اولين تظاهرات ميليوني تاريخ اين سرزمين در روز عيد فطر 57 به آن اذعان مي كند، همان شعاري است كه مردم در روز وشب هاي پرخاطره رمضان آن سال در جنگ و گريزهاي خياباني آن را تكرار مي كردند: «استقلال، آزادي، حكومت اسلامي». اين چيزي بود كه در كيهان و اطلاعات آن روز رژيم شاه هم چاپ شد.
اما سخن كريم سنجابي دبيركل جبهه ملي در همان روزنامه ها جالب توجه است. او اين راهپيمايي ميليوني كه ابتدا و انتهاي آن تشكيل حكومت اسلامي را فرياد مي كرد، با چنين جملاتي توصيف كرده بود:
«تظاهرات ديروز تجلي روح آزادي خواهي بود.»
اما واقعيتي كه افرادي همانند سنجابي حاضر به اذعان آن نبودند، اعترافي است كه بعدها سوليوان در خاطرات خود بيان كرد. او اين تظاهرات را «نمايشي از قدرت مخالفان مذهبي شاه و تشكيلات قوي و منظم آنها» خواند.265 براي سنجابي و همفكرانش اعتراف به اين واقعيت كه اين نهضت متكي به مردمي است كه حكومت اسلامي را هدف خود قرار داده اند مساوي با پذيرش شكست بود. شهيد محلاتي نقل مي كند:
«يك شب يادم هست كه جبهه ملي درخواست كرد كه چند نفر از طرف جامعه روحانيت بيايند و جلسه مشتركي داشته باشيم تا بتوانيم مبارزه را هماهنگ كنيم... شب ماه رمضان بود. من در آنجا يك مقداري تند شدم به اينها و گفتم اين كيفيت مبارزه شما با ما هماهنگ نيست، با امام هم نمي خواند. شما اگر راست مي گوييد بايد بياييد دنبال امام. مردم امروز دنبال شما نيستند، دنبال امام هستند. دكتر سنجابي گفت: آخر امام مي گويد حكومت اسلامي، من دو دفعه كتاب ولايت فقيه ايشان را خوانده ام و هيچ نفهميده ام. من اصلاً معناي حكومت اسلامي را درك نمي كنم.»266
اگر در سال هاي اخير از سوي «ملي- مذهبي ها» به ندانستن آنچه مي خواستند متهم شدند، ازآن روست كه هدف ايجاد حكومت اسلامي در شرايطي در اجتماع هاي ميليوني مردم در عيد فطر 1357 فرياد زده شد كه به گواهي اسناد لانه جاسوسي آمريكا، ناصر ميناچي عضو نهضت آزادي در همان ايام در ديدار مسئولان سفارت آمريكا در تهران »از دولت جعفر شريف امامي حمايت نموده و اظهار داشت كه مذهبيون ميانه رو مخالف بايد در جهت آزادي هاي سياسي با دولت همكاري نمايند.» 267
روحانيت يگانه هدايت گر مبارزات نهايي
اثبات اينكه روحانيت، در انقلاب اسلامي يگانه تشكل منسجم و داراي پشتوانه توده هاي عظيم و لايه هاي مختلف اجتماعي در سال 1357 بوده است، به جست وجو و تحقيق ويژه اي نياز ندارد. از اعتراف هاي سياستمداران و نويسندگان آمريكايي و اروپايي و مقامات رژيم شاه گرفته تا آثار برخي از نويسندگان موسوم به دگرانديش، همگي به اين واقعيت اذعان دارند. شبكه و تشكيلات كهن روحانيت، استعدادي ريشه دار در ارتباط با قشرهاي مختلف اجتماعي از شهري و روستايي به شمار مي رفت، هرچند برخي دستكاري ها در درون حوزه هاي علميه و ايفاي نقش منفي از سوي جريان هايي مثل بيت سيدكاظم شريعتمداري و نيز متحجران سياست گريز از بروز كاركردهاي تعيين كننده روحانيت جلوگيري كرده بود.
در كنار تلاش مدرسين حوزه علميه قم براي انجام فعاليت متشكل، در تابستان 1356 موضوع ضرورت ايجاد يك تشكيلات روحاني در نشستي با حضور مرحوم آيت الله رباني املشي و آيت الله موحدي كرماني از سوي حضرت آيت الله خامنه اي در مشهد مطرح شد. از حسن اتفاق، تشرف شهيد بهشتي و شهيد باهنر به اين شهر مقدس در آن روزها، بنيانگذاري اين تشكل را ـ كه بعدها نام جامعه روحانيت مبارز برآن نهاده شد ـ به دنبال داشت. جامعه روحانيت مبارز از زمان شهادت حاج آقامصطفي خميني به بعد با افزايش اعضا تا حدود 80 نفر عمده ترين مجموعه براي عملياتي كردن برنامه هاي امام در داخل كشور بود. اين كار در قالب ارسال پيام هاي حضرت امام براي علماي برجسته شهرستان ها، صدور بيانيه هاي علني در همراهي با منويات حضرت امام و تدارك اجتماعات مردمي مثل چهلم ها صورت مي گرفت. نماز و راهپيمايي بزرگ عيد فطر 1357 از تپه هاي قيطريه، نماد روشني از توانمندي اين تشكل در بسيج همگاني براي خواسته هاي رهبري انقلاب بود. وقتي راهپيمايان عيد فطر در انتهاي مسير طولاني اين راهپيمايي شعار «پنجشنبه، هشت صبح، قيطريه» را سردادند روحانيت مبارز تدارك يك راهپيمايي عظيم ديگر را براي روز پنجشنبه 16 شهريور ماه 57 را ديد. راهپيمايي پنجشنبه در همان ابتداي صبح از سوي نيروهاي مسلح رژيم شاه مورد حمله قرار گرفت، اما حركت جمعيت ميليوني مردم ادامه يافت و در هنگام بعدازظهر با سخنراني شهيد بهشتي و قرائت قطعنامه توسط آقاي ناطق نوري در ميدان آزادي پايان يافت. در اين قطعنامه برچيده شدن حكومت شاهنشاهي و تشكيل حكومت اسلامي به رهبري امام خميني به صراحت خواسته شده بود. چنين حركت عظيم مردمي طبيعتاً مورد طمع گروه هاي سياسي غيرديني هم قرار مي گرفت. حزب توده و ديگر گروه هاي كمونيست در اين راهپيمايي با بلند كردن تابلوي شعارهاي كمونيستي و پخش خبرنامه خود با عنوان «نويد» به ابراز وجود پرداختند. اما عكس العمل مردم، چيزي جز پايين كشيدن تابلوها و دور ريختن خبرنامه هاي آنان نبود. بدين ترتيب پس از استفاده ملي گرايان از اجتماعات اسلامي براي مطرح كردن خود حالا گروه هاي الحادي نيز مي خواستند شانس خود را از اين طريق آزمايش كنند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
259- صحيفه امام، جلد 3، ص 332.
260- انقلاب اسلامي به روايت اسناد ساواك، كتاب هفتم، ص 188، به نقل از حسينيان، پيشين، ص252. تعبير »داغ ها« در محاورات جريان هاي سنتي مخالف مبارزه با رژيم، براي انقلابيون به كار مي رفت.
261- احمدعلي مسعود انصاري، پس از سقوط، مؤسسه مطالعات و پژوهش هاي سياسي، تهران، 1371، ص 1241 و حسينيان، پيشين، ص 242.
262- حسينيان، پيشين، ص 206.
263- صحيفه امام جلد 3، صص 447 و 448.
264- همان، ص 439.
265- ويليام سوليوان، مأموريت در ايران، ص 113.
266- خاطرات و مبارزات شهيد محلاتي، ص 101.
267- دانشجويان پيرو خط امام، اسناد لانه جاسوسي، جلد 26، ص 47. .