نسيمي از آموزه هاي امام جواد(ع)

آنچه در پي مي آيد گلچيني از معارف و آموزه هاي اخلاقي و اجتماعي امام محمد تقي جواد(ع) است كه در آن راه و رسم بندگي و حسن معاشرت و شيوه هاي مطابق با آئين اسلام تبيين شده است.
ولادت حضرت جواد(ع) در ماه مبارك رمضان سال 195 هجري در مدينه بود و در ماه ذيقعده سال 220 هجري در شهر بغداد از دنيا رفتند و آن هنگام 25 سال از عمر شريفش گذشته بود. بنابراين مدت امامت ايشان 17 سال است. مادر آن جناب سبيكه و از اهل نوبه (از شهرهاي آفريقا) بوده است. (ارشاد ج 2 ص 384)
آموزه اول: محضر خدا را باور داشتن
شخصي از امام(ع) خواست او را پندي دهد. حضرت در پاسخ فرمودند: اگر بگويم آيا مي پذيري؟
گفت بله. امام فرمودند:
1- صبر و بردباري را بالش خود قرار بده
2- فقر را در آغوش بگير
3- شهوات را از خود دور كن
5- با هواي نفس مخالفت كن
6- اين را بدان كه پيوسته در محضر ديد خدا هستي. خوب توجه كن كه چگونه رفتار مي كني. (تحف العقول ص 478)
موعظه پنجم ما را به ياد سخن معروف امام خميني(ره) مي اندازد كه گفتند: عالم محضر خداست، در محضر خدا معصيت نكنيد. آدمي چنانچه بتواند اين موعظه كليدي را خوب در خودش هضم كند و آن را به حد باور برساند، قطعاً نتايج پرقيمتي را به دست خواهد آورد. اگر يقين بدانيم كه خداي مهربان در همه حال و در همه جا و در همه زمان، ناظر رفتار و حتي ناظر افكار و انديشه ها و نيت هاي ماست. آنگاه در انتخاب روش هاي زندگي خويش تجديدنظر خواهيم كرد.
مرحوم شيخ رجبعلي خياط مي فرمود: براي رهايي از شر نفس، راهي جز توجه به خدا و حضور دائم نيست. تا زماني كه در حضور او باشي و اتصالت از خداوند قطع نگردد، نفس قادر بر فريب تو نيست. (كيمياي محبت ص 185) امام باقر(ع) در همه حال به ياد خدا بودن را جزء سخت ترين امور معرفي مي فرمايند و تاكيد دارند كه صرفنظر از ذكر زباني، معناي اصلي (هميشه بياد خدا بودن) اين است كه آدمي به هنگام مواجه شدن با گناه و تصميم به انجام دادن آن، خدا را به ياد آورد. (ميزان الحكمه ج 4 ص 1856)
در قرآن كريم داريم كه هر كس از ياد خداي رحمان روي بگرداند، براي او شيطاني مي گماريم كه پيوسته همنشين او خواهد بود. (زخرف/ 36)
آموزه دوم:بررسي گوينده و منبع سخن
امام نهم مي فرمايند: هركس گوش دل به گوينده اي بسپارد، در واقع او را بندگي كرده است.
چنانچه گوينده از طرف خدا باشد، خدا را پرستيده است و اگر گوينده از زبان ابليس سخن مي گويد، شنونده، شيطان را بندگي كرده است. (تحف العقول ص479)
فرمايش امام شامل همه عواملي مي شود كه به نحوي بر افكار و انديشه ها و دلهاي انسانها تأثيرگذار هستند. مانند اساتيد، مربيان، دوستان و در فضاي امروزي همچون انبوه رسانه هاي نوشتاري، شنيداري و ديداري مثل راديو، تلويزيون، تئاتر، سينما، ماهواره، اينترنت، روزنامه ها، مجلات، كتابها و...
هركدام از عناصر تأثيرگذار فوق مي تواند رفيق آدمي باشد. بنا بر فرمايش امام علي(ع) رفيق خوب آن است كه تو را در آنچه صلاح دين تو است ياري كند. (داستانهاي روايي ص 425) ملاك رفاقت، بر مدار روش دين بودن است. هر عاملي كه ما را به سلامت دين و دينداري رهنمون مي شود رفيق خوب و هر عاملي كه ما را به فساد دين و دينداري رهنمون مي شود، رفيق بد تلقي مي شود.
رسول خدا(ص) فرمودند: انسان بر آيين دوست و رفيق خود است، پس بنگر كه با چه كسي دوست مي شوي. (بحار ج 74 ص 192)
تو اول بگو با كيان زيستي
پس آنگه بگويم كه تو كيستي
(سعدي)
همنشين اهل معنا باش تا
هم عطا يابي و هم باشي فتا
(دفتر اول- 711)
گر تو سنگ صخره و مرمر شوي
چون به صاحبدل رسي، گوهر شوي
مهر پاكان در ميان جان نشان
دل مده الا به مهر دلخوشان
(همان- 723- 722)
آموزه سوم: به تأخير نينداختن توبه
تأخير انداختن توبه در واقع نوعي فريب خوردن است. امروز و فردا كردن براي توبه، خود سرگرداني است. در برابر خداوند عذرتراشي كردن منجر به هلاكت مي شود. اصرار نمودن بر گناهان نوعي آسوده خاطر شدن از مكر خدا تلقي مي شود. تنها آدم هاي زيانكار از مكر خدا آسوده خاطرند. (تحف العقول ص 480)
به درگاه خدا كردي چو تقصير
ميفكن توبه را هرگز به تأخير
چو توبه دم به دم باشد ز طاعات
مكن تقصير، في التأخير آفات
(گنج دانش ص78)
مرحوم آيت الله مجتهدي تهراني مي گفتند: انسان نبايد بگويد كه «چون من هنوز به مقامي نرسيده ام تا اصلا گناه نكنم، پس چرا توبه كنم؟ نگويد: من كه هنوز نتوانستم نفسم را كنترل كنم و مهارش را در دست بگيرم كه خطايي از من سر نزند، پس چه فايده اي دارد كه توبه كنم؟ اگر توبه كنم دوباره برمي گردم به گناه.
نبايد اين فكرها را كرد. بايد توبه كرد. اينها فكر شيطاني است. از كجا معلوم، شايد بعد از اين توبه خدا لطف كند و تصميم جدي بگيري و ديگر گناه نكني. از كجا مي داني كه مرتكب گناه مي شوي؟ به علاوه شايد همين امشب مردي. چرا اين حرف را مي زني كه من چون از خودم خاطرجمع نيستم، پس توبه نمي كنم، پير كه شدم توبه مي كنم.
گفتم كه به پيري رسم و توبه كنم
آنقدر جوان مرد و يكي پير نشد
اصلا خدا توبه كننده را دوست دارد. ان الله يحب التوابين (بقره 222)، خدا دوست دارد كه بنده گناهكارش بگويد: خدايا بد كردم. وقتي از فرزندتان اشتباهي سر مي زند مي آيد مي گويد اشتباه كردم. شما چقدر خوشحال مي شويد. او را در آغوش مي گيريد، نوازش مي كنيد. گريه مي كند و اشك مي ريزد و مي گويد، پدر غلط كردم، من را نزن. او را به خود مي چسبانيد و نوازشش مي كنيد. شما كه بنده ايد اين طوري هستيد. فقط يك كلمه انسان بگويد، خدايا نفهميدم، بد كردم، عمرم را به بطالت صرف كردم. همين كافي است تا خداوند او را بيامرزد. (طريق وصل ص 58-60)
آموزه چهارم: عنايت وتوجه به بركات خدا
ابوهاشم جعفري مي گويد: روزي كه حضرت جواد(ع) ام الفضل دختر مأمون را به همسري گرفت، گفتم: اي مولاي من، بركت امروز بر ما با عظمت بود. حضرت فرمودند: اي ابوهاشم «بركات خدا» است كه امروز بر ما باعظمت است. گفتم: بله حق با شماست. عرض كردم، امروز چه بگويم؟ فرمودند: خير و خوبي بگو كه در آن صورت به آن مي رسي. گفتم حتما اين چنين خواهم كرد و مخالفتي ندارم. پس امام فرمودند: در اين صورت راه را درست رفته اي و جز خير و خوبي نخواهي ديد (تحف العقول ص 479-480)
براساس تعاليم ديني همه حسنات و خوبي ها مانند عافيت، نعمت هاي مادي و معنوي، امنيت، آسايش و... همه از ناحيه خداي مهربان است و در مقابل همه سيئات و بدي ها مانند مرض، ذلت، فقر، مسكنت، فتنه و ناامني و همه و همه منشأش خود انسانها هستند. (الميزان ج 5 ص 9)
به تعبير يكي از علماء: زمين كه دور خود و خورشيد مي گردد، قسمتي كه رو به خورشيد است، روز و روشن است. و اگر يك طرف تاريك است، چون پشت به خورشيد كرده وگرنه خورشيد همواره نور مي دهد و زمين هم هر چه نور دارد از خورشيد است. كمالات انسان همه از خداست و نقص هايش از خود اوست. (تفسير نور ج 2 ص 384) در قرآن نيز داريم كه آنچه از خوبي ها به تو مي رسد از طرف خدا و آنچه از بدي ها سراغت مي آيد از خود تو است.(نساء 79)
بنابراين در كلام نوراني امام(ع) به دو نكته بايد خوب توجه كرد. نكته اول اينكه: تعبير «بركت امروز» حداقل شايد دو اشكال عمده داشته باشد. 1- علت اصلي و حقيقي «بركت» كه خدا باشد معرفي نشده است، بلكه آن را به امروز نسبت داده است. و اين در واقع نوعي شرك و غفلت از توحيد ربوبي است. 2-تعبير «بركت امروز» در حقيقت غفلت از نعمت هاي بي شمار و گوناگون الهي است. زيرا به شكل مفرد بكار رفته است و حضرت آن را با عبارت جمع «بركات» تصحيح فرموده است. نكته دوم اينكه: امام(ع) در پاسخ ابوهاشم كه پرسيد امروز چه بگويم؟ فرمود: از خير و خوبي سخن بگو. جهان هستي برمدار حق و خير مي گردد، زاويه ديد امام(ع)، نگاه مثبت و عارفانه به عالم است. لذا توصيه مي فرمايند كه ما انسانها بايد چنين نگاهي به جهان و رخدادها داشته باشيم. و قطعا اميد، نشاط، خير، كمال، آرامش از نتايج آنچنان نگاهي خواهد بود.
به جهان خرم از آنم كه جهان خرم از اوست
عاشقم بر همه عالم كه همه عالم از اوست
به حلاوت بخورم زهر كه شاهد ساقي است
به ارادت ببرم درد كه درمان هم از اوست
غم و شادي بر عارف چه تفاوت دارد
ساقيا باده بده شادي آن كاين غم از اوست
(كليات سعدي ص 724)
آموزه پنجم:اخلاص در فكر وعمل
افضل العباده الاخلاص. برترين عبادت، اخلاص است. (ميزان الحكمه ج2 ص643)
آيه اله مشكيني در توضيح حديث مي گويند: يعني عبارتي كه در آن اخلاص باشد، برترين عبادت است يا اينكه خود اخلاص نيت (صرف نظر از عمل) عبادت قلبي محسوب مي شود كه فضيلت و ثواب خاصي نيز دارد. (درس هايي از اخلاق ص27)
بنده بايد در همه اعمال خود قصد خود را براي خدا خالص كند و هيچ غرض ديگري را با آن درنياميزد و نيز غيرخدا را از قبيل بت، شيطان، هواي نفس نپرستد و در آنچه عبادت خدا ناميده مي شود، غيرخدا را شريك نسازد. (همان ص96)
امام عسگري(ع) مي فرمايند: اگر همه دنيا را يك لقمه كنم و آن را در دهان كسي كه خدا را خالصانه مي پرستد بگذارم، باز هم خود را در حق او مقصر مي دانم. خداوند به صورت ها و اعمال ظاهري نمي نگرد بلكه به دل ها نگاه مي كند. (همان ص27)
امام خميني(ره) مي گويند: آدمي بايد مثل طبيب و پرستار مهربان از حال خود مواظبت نمايد و مهار نفس سركش را از دست ندهد. و بايد توجه داشت كه خالص كردن نيت از تمام مراتب شرك و ريا و مراقبت دائم از آن از امور بسيار مشكل و مهم است بلكه بعضي از مراتب آن فقط از عهده اولياء خالص الهي ساخته است. (چهل حديث ص 033)
آيت الله مجتهدي تهراني نقل مي كنند: نجاري خدمت آيت الله اراكي رسيد و تقاضاي موعظه كرد، آقا فرمودند: چه كاره اي؟ گفت: نجارم. فرمود: براي دلت هم درب ساخته اي؟ اگر براي دلت درب نساخته اي، يك درب براي آن درست كن كه غيرخدا به دلت راه پيدا نكند. (طريق وصل ص 02)
عالمي از نجف مي آمد. سر راه به قهوه خانه اي رسيد. ديد عده اي نشسته اند و مشغول شراب خوردن هستند. عالم عصباني شد. عصاش را بلند كرد و شيشه هاي شراب آنها را شكست. يكي از آنان شعري گفت:
شيخ نجفي شكست پيمانه مي
گرديد بساط عيش ما يكسره طي
گر بهر خدا شكست پس واي به ما
گر بهر ريا شكست پس واي به وي
(همان ص26)
شيخ رجبعلي خياط مي گفت: من هميشه كه نماز مي خواندم، نماز امام زمان، نماز جعفر طيار و... حاجتي را از خدا مي خواستم. يك بار گفتم هيچ حاجتي نخواهم و براي خود خدا نمازي بخوانم. شيخ همان شب خواب ديد. در خواب به او گفتند: چرا ديرآمدي؟ يعني تو بايد سي سال پيش به فكر اين كار مي افتادي. حالا بعد از يك عمر نمازخواندن به اين فكر افتادي كه نماز بخواني بدون اينكه مزد و حاجت از ما بخواهي.(همان)
آموزه ششم: سلوك قلبي در راه خدا
امام جواد(ع): القصد الي الله تعالي بالقلوب ابلغ من انقاب الجوارح بالاعمال. يعني انساني كه مي خواهد به سوي خدا روي آورد قطعاً با مركب دل بهتر و سريع تر مقصد را طي مي كند، نسبت به كسي كه بخواهد با اعمال خود سختي هايي را بر بدن خويش تحميل نمايد. (منتهي آلامال ج 2 ص 025) دل بيمار و آفت زده، دلي كه به انواع زشتي ها آلوده است، مانند وابستگي به دنيا، حسد و كينه، غرور و خودپسندي، نفاق و دورويي، شرك و كفر، مسلماً نمي تواند راكب خود را به مقصد برساند. در وصيت امام علي(ع) به فرزندش امام حسن(ع) بيماري دل بدتر از بيماري بدن و فقر معرفي شده است و در مقابل پرهيزكاري و پرواي دل و سلامت قلب و فراواني مال بالاتر و ارزشمندتر معرفي گرديده است.(همان)
از امام اول(ع) منقول است كه: بينا كننده كوري دلهايتان، شفابخش بيماري جسمهايتان، اصلاح كننده تباهي سينه هايتان، پاك كننده آلودگي جانهايتان و زداينده نابينايي ديدگانتان، و داروي درد قلبهايتان، همه و همه در يك نقطه است و آن تقوا و پرواي از خداست. (ميزان الحكمه ج 2 ص 358)
آموزه هفتم:پرهيز از عيب جويي وتوجه به عيب هاي درون
امام جواد(ع) در پاسخ به عبدالعظيم حسني از پدران بزرگوارش نقل مي فرمايد كه: «لو تكاشفتم ما تدافنتم» اگر عيب هاي هر يك از شماها بر ديگري آشكار مي گرديد، همديگر را حتي دفن نمي كرديد. (منتهي الامال ج 2 ص 225)
يكي از نكات مهمي كه از اين فرمايش امام بدست مي آيد اينكه هيچگاه نبايد به خاطر برخورداري از بعضي كمالات، دچار غرور و نخوت شده و فخرفروشي كنيم. هميشه اين را به خاطر داشته باشيم كه به غير ازمعصومين(ع) و اولياء بزرگ الهي، ساير مردم كم و بيش در خود آلودگيها و كدورتهايي دارند كه فقط خدا از آنها با خبر است و از باب لطف و رحمت خويش پنهانشان ساخته است و از رهگذر ستاريت الهي، آبرويمان پيش عالم و آدم محفوظ مانده است. ضمن اينكه بايد توجه داشت كمالات و برخورداريهاي ما همه از خداست و از خود هيچ نداريم.
نكته ديگر اين است كه نبايد دنبال عيوب ديگران بود. امام اول(ع) مي فرمايند: هر كس در عيب خود نظر كند از توجه به عيوب ديگران باز مي ماند. (نهج البلاغه، حكمت 943)
امام ششم(ع) مي فرمايند: فردي كه بدنبال آشكار ساختن عيب مردم است و از معايب خود غافل مانده، قطعاً دچار مكر خدا گرديده است. (ميزان الحكمه ج 2 ص 557)
چه بسا اگر به اذن خدا بوي گناهان از انسان به بيرون تراوش كند، بوي گند آن همه را فراري دهد، و يا اگر خدا چهره واقعي انسان را نمايان كند، آبرويي برجا نماند.
آموزه هشتم: تفسير درست از مرگ
شخصي از امام جواد(ع) پرسيد، چرا مردم مرگ را ناگوار مي دانند؟ فرمود: چون به جريان بعد از مرگ آگاهي ندارند. اگر شناخت داشتند و از اولياي خدا بودند آن را دوست مي داشتند و مي فهميدند آخرت براي آنها بهتر از دنياست. آيا مي داني چرا كودك و شخص ديوانه دارويي را كه براي درمان اوست نمي خورد؟ زيرا به فايده آن آگاهي ندارد. سوگند به خدايي كه محمد(ص) را به حق مبعوث كرد، كسي كه به طور كامل آماده مرگ است، مردن برايش سودمندتر از اين دارو براي آن مريض است. (داستان هاي روايي ص881)
امام(ع) به عيادت يكي از اصحاب بيمارش رفت. ديد او گريه و بي تابي مي كند. فرمود: آيا از مرگ مي ترسي؟ چون نمي داني مرگ چيست. اگر چرك و كثافت تو را فرا گيرد و زخم هاي پوستي در بدنت بوجود آيد، چه مي كني؟ بيمار گفت: دوست دارم به حمام بروم و بدنم را شست وشو دهم، امام فرمود: مرگ براي مؤمن همان حمام رفتن است. تو در حقيقت از همه اندوه ها و مسائل دردآور رها شده و رو به خوشحالي و شادي آورده اي. آن شخص از سخنان امام قلبش آرام گرفت و نگراني هايش از بين رفت. (همان ص556 به نقل از معاني الاخبار ص092)
و نيز در جايي فرموده اند: مرگ همان خوابي است كه هر شب به سراغتان مي آيد. با اين تفاوت كه مدتش طولاني است. انسان از اين خواب بيدار نمي شود مگر روز رستاخيز، كسي كه در خواب انواع شادماني ها و ترس هاي بي اندازه مي بيند. آن كه در خواب شاد است و آن كه در آن دچار ترس و هراس است چه حالي دارد؟ اين است مرگ. پس خود را براي آن آماده كنيد. (ميزان الحكمه ج2 ص729)
آموزه نهم: عزت مؤمن
عزالمؤمن غناه عن الناس. عزت مؤمن در بي نيازي او از مردم است.
دو قرص نان اگر از گندم است يا از جو
دوتاي جامه گر از كهنه است يا از نو
چهار گوشه ديوار خود به خاطر جمع
كه كسي نگويد از اين جاي خيز و آنجا رو
هزار بار نكوتر به نزد دانايان
ز فر مملكت كيقباد و كيخسرو
(منتهي الامال ج2 ص815)
امام صادق(ع) مي فرمود: لقمان(ع) به فرزند خود گفت: فرزندم، قانع و راضي باش به آنچه كه خدا روزي تو كرده تا زندگي خوش و خرم و دور از هرگونه ناراحتي اخلاقي داشته باشي.
اگر تمامي عزت دنيايي را خواسته باشي بايد قطع طمع كني از آنچه مردم دارند كه به اين مقام رسيدند همه پيامبران و جانشينان آنها كه از مردم نخواستند آنچه را كه در دست دارند.
(نصايح لقمان حكيم ص101)
حضرت سجاد(ع) فرمود: تمام خوبي ها را جمع شده يافتم در قطع طمع از آنچه مردم دارند. (همان ص201)
براساس تعاليم قرآن، عزت (و بزرگواري و بزرگي) همه از خداست. فان العزه الله جميعاً (نساء/931) آدمي به ميزاني كه به خدا نزديك است به عزت و ارجمندي اش افزوده مي شود و به مقداري كه از او دور مي شود از ارج و ارزش انسان نيز كاسته مي شود. به فرمايش علي(ع) عزيز شده به وسيله غيرخدا، ذليل است. (ميزان الحكمه ج2 ص386) و نيز فرمودند: قانع باش تا عزيز گردي. (همان)
آموزه دهم:تخلق به زينت و زيبايي
1- زينت فقر، عفاف و پاكدامني است
2- زينت غني، شكر كردن و سپاسگزاري است
3- زينت بلاء، صبر و بردباري است
4- زينت حسب و نسب، تواضع است
5- زينت كلام و سخن، فصاحت است
6- زينت روايت، حفظ كردن و ضبط نمودن است
7- زينت علم، فروتني است
8- زينت عقل، ادب و تربيت است
9- زينت كرم و بخشندگي، گشاده رويي و خوش رويي است
01- زينت نيكوكاري و احسان، منت نگذاشتن است
11- زينت نماز، حضور قلب است
21- زينت تقوا و پرهيزكاري، ترك كارهاي بيهوده و بي فايده است
(پيشواي نهم ص 35 به نقل از الفصول المهمه ص 192)

فهرست منابع:
1- قرآن كريم.
2- ارشاد شيخ مفيد، ترجمه سيدهاشم رسولي محلاتي، دفتر نشر فرهنگ اسلامي .
3- تحف العقول، شعبه الحراني، ترجمه علي اكبر غفاري، نشر اسلاميه.
4- منتهي الامال، شيخ عباس قمي، نشر پيام آزادي.
5- تفسير الميزان، علامه طباطبائي، دفتر انتشارات اسلامي.
6- نهج البلاغه، محمد دشتي، پيام مقدس.
7- تفسير نور، محسن قرائتي، موسسه در راه حق.
8- منتخب ميزان الحكمه، محمدي ري شهري، نشر دارالحديث.
9- چهل حديث، امام خميني، تنظيم و نشر آثار امام.
01- درس هايي از اخلاق، آيت الله مشكيني، انتشارات الهدي.
11- كليات سعدي، نشر برگ نكار.
21- مثنوي معنوي، انتشارات مولي.
31- كيمياي محبت، محمدي ري شهري، نشر دارالحديث.
41- پيشواي نهم، در راه حق.
51- داستان هاي روايي، سيد احمد فاضلي بيارجمندي، ميثم تمار.
61- طريق وصل، مجموعه سلوك ابرار، مجتهدي تهراني، صيام.
71- نصايح لقمان حكيم، سيد هدايت الله مسترحمي، اسلاميه.
81- گنج دانش، آخوند ملامحمد جواد صافي گلپايگاني، حضرت معصومه(س).